کد مطلب:318528 شنبه 1 فروردين 1394 آمار بازدید:356
هجرت حضرت معصومه علیها السلام
هجرت حضرت امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام از مدینه به مرو، هجرتی اجباری بود. لذا خاندان پیامبر و خاصان امام كه بی فروغ او زندگی برایشان مفهومی نداشت، قصد هجرت به ایران كردند و لیكن مخالفت دستگاه خلافت باعث شد تا هجرت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام با یكسال تأخیر صورت پذیرد.
حسن بن محمد بن حسن قمی گوید:
«از سادات حسینیه از فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام كه به قم آمدند، فاطمه بود دختر موسی بن جعفر علیهم السلام.
چنین گوید بعضی از مشایخ قم كه چون امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام را از مدینه بیرون كردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او سنة ماتین، خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام در سنه احدی و ماتین(1) به طلب او بیرون آمد. چون به ساوه رسید، بیمار شد. پرسید كه میان من و میان شهر قم چه قدر مسافت است، او را گفتند كه ده فرسخ است.
خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری فرود آمد و نزول كرد...»(2)
هجرت علویان
مؤلف تاریخ قم علاوه بر هجرت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، از مهاجرت گروهی از فرزندان ابوطالب به این شهر مقدس خبر می دهد كه جز نام برخی از آنها در كتب انساب، هیچ اطلاعی نیست. به احتمال زیاد تمامی این مهاجرتها پس از هجرت امام رضاعلیه السلام و حضرت معصومه علیها السلام صورت گرفته باشند.(3)
از مهمترین و معتبرترین كتب انساب كه مهاجرت آل ابوطالب را به ترتیب نام شهرها تنظیم كرده، ابو اسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا می باشد. وی در «منتقلة الطالبیین» به مهاجرت قریب به پنجاه تن از خاندان موسوی به ایران اشاره می كند كه به شهرهایی چون آذربایجان، ارجان (بهبهان)، آبه (از نواحی قم)، آمل، بلخ، بخارا، ترنجه (از نواحی بین آمل و ساری) ترمذ، جندی شاپور، جرّه (از روستاهای شیراز). خراسان، رامهرمز، ری، شاپور (از نواحی فارس)، سیرجان، شیراز، طبرستان، طوس، فسا، قزوین، قم، نیشابور، همدان و هرات هجرت نموده و در آن شهرها سكنی گزیده اند.(4)
البته در ایران علاوه بر دو مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام و حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، آرامگاههای دیگری نیز به عنوان فرزندان امام كاظم علیه السلام معروف هستند كه پس از هجرت امام رضاعلیه السلام به ایران آمده و در ایران قبل از رسیدن به امام علیه السلام به شهادت رسیده و یا از دنیا رفته اند. برای نمونه به موارد زیر اشاره می شود:
1 - حضرت احمد بن موسی علیهما السلام
حضرت سید میراحمد بن موسی علیهما السلام معروف به «شاه چراغ»، برادر امام رضاعلیه السلام و بزرگترین پسر امام كاظم علیه السلام پس از ایشان است كه بعد از ولایتعهدی امام رضاعلیه السلام عزم خراسان نمود و در دو فرسنگی شیراز، خبر شهادت امام رضاعلیه السلام به ایشان رسید و چون مأمون دستور قلع و قمع علویان را داده بود، لذا این بزرگوار در خطه شیراز به دست حاكم آنجا شهید گردید.(5) شاید پس از این واقعه بود كه فرزندش «شاهزاده ابراهیم» به قم مهاجرت نمود.(6)
2 - حضرت سید علی اكبر
امامزاده سید علی اكبر كه آرامگاهش در 18 كیلومتری شمال شرقی شهرضا (قمشه) واقع است، نیز از برادران حضرت امام رضاعلیه السلام و شاه چراغ دانسته شده است.(7) كه به مناسبت حضور امام علیه السلام به ایران مهاجرت كرده، و قبل از رسیدن به طوس در شهر مذكور از دنیا رفته است. اطلاع دقیقی از رحلت یا شهادت ایشان در دست نیست.
3 - حضرت شهرضا
حضرت شهرضا به روایتی فرزند امام موسی كاظم علیه السلام است كه به امر برادر خود حضرت امام رضاعلیه السلام برای ارشاد مردم این حدود به دیار اصفهان (قمشه) رهسپار شده و سپس به دست ظلمه در كنار كوه شهرضا شهید گردیده است.(8)
4 - حضرت صالح
مطابق كتیبه بالای سر در صحن و زیارتنامه، از پسران حضرت موسی بن جعفرعلیهما السلام و برادر امام هشتم علیه السلام به شمار می رود.(9)
5 - امامزاده عبدالله
نسب امامزاده عبدالله، واقع در ناحیه اسدآباد، چنین یاد شده است: «عبدالله بن موسی الكاظم علیه السلام».
6 - امامزاده عبدالله
امامزاده عبدلله واقع در دماوند را از فرزندان امام موسی كاظم علیه السلام می دانند. شیخ مفید ضمن برشمردن فرزندان امام موسی كاظم علیه السلام از عبدالله نیز نام برده است. در شرح احوالش نوشته اند كه آن بزرگوار، روی به ولایت دماوند نهاد، چون بدانجا رسید، قاسم هالی و سهراب هالی و فرزندان و برادرانشان خبر یافتند و راه برایشان گرفتند وشهید كردند.(10)
مؤلف كتاب منتقلة الطالبیین به مهاجرت شمار دیگری از سادات اشاره می نماید كه با توجه به سلسله انساب آنها، از مهاجران عصر رضوی محسوب می شوند.
هجرت اصحاب امام كاظم علیه السلام
علاوه بر سادات موسوی، حسینی و حسنی، بعضی از اصحاب امام كاظم علیه السلام كه از اصحاب امام رضاعلیه السلام نیز هستند به ایران مهاجرت نموده اند و به طور غالب در قم سكونت نموده اند و یا نخست در شهر دیگری چون اهواز سكونت نموده و سپس به قم منتقل شده اند. اصحاب امام كاظم علیه السلام كه هجرت اختیار نموده اند، به قرار زیر است:
- ابراهیم بن محمد اشعری
- ابراهیم بن هاشم
- ابوحریر قمی (زكریای ادریس)
- احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعری، ابوعلی قمی
- حسین بن سعید اهوازی
- حسین بن مالك قمی
- ریان بن شبیب
- ریان بن صلت
- زكریا بن آدم
- سعد بن سعد اشعری قمی
- سهل بن یسع
- عبدالعزیز بن مهتدی
- عبدالله بن صلت
- علی بن ریان بن صلت
- محمد بن حسن اشعری
- محمد بن سهل قمی
- محمد بن علی بن عیسی اشعری قمی
- مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری
البته ممكن است برخی از این اصحاب در طی مسافرتهای عدیده ای كه به حجاز و عراق داشته اند از امام كاظم علیه السلام حدیث آموخته باشند و موطن اصلی آنها قم بوده باشد.
شخصیتهای همراه حضرت معصومه علیها السلام
به همراه كاروان حضرت فاطمه معصومه علیها السلام بیست و سه نفر علوی از خاندان موسوی شامل برادران و برادرزادگان بودند. نام برادران همراه كریمه اهل بیت به نقل مؤلف «بحر الانساب» به ترتیب زیر است:
1 - فضل
2 - علی
3 - جعفر
4 - هادی
5 - قاسم
6 - زید(11)
به حسب ظاهر، «هادی» تصحیف «هارون» باشد. چون در كتب انساب از هادی به عنوان یكی از فرزندان امام كاظم علیه السلام نام برده نشده و غیر از امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام فرزند دیگری به نام علی نداشته است و چون زید معروف به «زید النار» در بصره قیام كرده بود و وی را نزد امام رضاعلیه السلام برده بودند، بعید به نظر می رسد كه همراه كاروان حضرت معصومه علیها السلام بوده باشد.(12) بدین ترتیب ممكن است چهار تن از افراد فوق همراه كریمه اهل بیت علیهم السلام بوده باشند:
1 - فضل
2 - جعفر
3 - هارون
4 - قاسم
حسن بن محمد بن حسن قمی گوید:
«از سادات حسینیه از فرزندان موسی بن جعفر علیهما السلام كه به قم آمدند، فاطمه بود دختر موسی بن جعفر علیهم السلام.
چنین گوید بعضی از مشایخ قم كه چون امام علی بن موسی الرضا علیهما السلام را از مدینه بیرون كردند تا به مرو رود از برای عقد بیعت به ولایت عهد برای او سنة ماتین، خواهر او فاطمه بنت موسی بن جعفر علیهم السلام در سنه احدی و ماتین(1) به طلب او بیرون آمد. چون به ساوه رسید، بیمار شد. پرسید كه میان من و میان شهر قم چه قدر مسافت است، او را گفتند كه ده فرسخ است.
خادم خود را بفرمود تا او را بردارد و به قم برد. خادم او را به قم آورد و در سرای موسی بن خزرج بن سعد اشعری فرود آمد و نزول كرد...»(2)
هجرت علویان
مؤلف تاریخ قم علاوه بر هجرت حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، از مهاجرت گروهی از فرزندان ابوطالب به این شهر مقدس خبر می دهد كه جز نام برخی از آنها در كتب انساب، هیچ اطلاعی نیست. به احتمال زیاد تمامی این مهاجرتها پس از هجرت امام رضاعلیه السلام و حضرت معصومه علیها السلام صورت گرفته باشند.(3)
از مهمترین و معتبرترین كتب انساب كه مهاجرت آل ابوطالب را به ترتیب نام شهرها تنظیم كرده، ابو اسماعیل ابراهیم بن ناصر بن طباطبا می باشد. وی در «منتقلة الطالبیین» به مهاجرت قریب به پنجاه تن از خاندان موسوی به ایران اشاره می كند كه به شهرهایی چون آذربایجان، ارجان (بهبهان)، آبه (از نواحی قم)، آمل، بلخ، بخارا، ترنجه (از نواحی بین آمل و ساری) ترمذ، جندی شاپور، جرّه (از روستاهای شیراز). خراسان، رامهرمز، ری، شاپور (از نواحی فارس)، سیرجان، شیراز، طبرستان، طوس، فسا، قزوین، قم، نیشابور، همدان و هرات هجرت نموده و در آن شهرها سكنی گزیده اند.(4)
البته در ایران علاوه بر دو مرقد مطهر امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام و حضرت فاطمه معصومه علیها السلام، آرامگاههای دیگری نیز به عنوان فرزندان امام كاظم علیه السلام معروف هستند كه پس از هجرت امام رضاعلیه السلام به ایران آمده و در ایران قبل از رسیدن به امام علیه السلام به شهادت رسیده و یا از دنیا رفته اند. برای نمونه به موارد زیر اشاره می شود:
1 - حضرت احمد بن موسی علیهما السلام
حضرت سید میراحمد بن موسی علیهما السلام معروف به «شاه چراغ»، برادر امام رضاعلیه السلام و بزرگترین پسر امام كاظم علیه السلام پس از ایشان است كه بعد از ولایتعهدی امام رضاعلیه السلام عزم خراسان نمود و در دو فرسنگی شیراز، خبر شهادت امام رضاعلیه السلام به ایشان رسید و چون مأمون دستور قلع و قمع علویان را داده بود، لذا این بزرگوار در خطه شیراز به دست حاكم آنجا شهید گردید.(5) شاید پس از این واقعه بود كه فرزندش «شاهزاده ابراهیم» به قم مهاجرت نمود.(6)
2 - حضرت سید علی اكبر
امامزاده سید علی اكبر كه آرامگاهش در 18 كیلومتری شمال شرقی شهرضا (قمشه) واقع است، نیز از برادران حضرت امام رضاعلیه السلام و شاه چراغ دانسته شده است.(7) كه به مناسبت حضور امام علیه السلام به ایران مهاجرت كرده، و قبل از رسیدن به طوس در شهر مذكور از دنیا رفته است. اطلاع دقیقی از رحلت یا شهادت ایشان در دست نیست.
3 - حضرت شهرضا
حضرت شهرضا به روایتی فرزند امام موسی كاظم علیه السلام است كه به امر برادر خود حضرت امام رضاعلیه السلام برای ارشاد مردم این حدود به دیار اصفهان (قمشه) رهسپار شده و سپس به دست ظلمه در كنار كوه شهرضا شهید گردیده است.(8)
4 - حضرت صالح
مطابق كتیبه بالای سر در صحن و زیارتنامه، از پسران حضرت موسی بن جعفرعلیهما السلام و برادر امام هشتم علیه السلام به شمار می رود.(9)
5 - امامزاده عبدالله
نسب امامزاده عبدالله، واقع در ناحیه اسدآباد، چنین یاد شده است: «عبدالله بن موسی الكاظم علیه السلام».
6 - امامزاده عبدالله
امامزاده عبدلله واقع در دماوند را از فرزندان امام موسی كاظم علیه السلام می دانند. شیخ مفید ضمن برشمردن فرزندان امام موسی كاظم علیه السلام از عبدالله نیز نام برده است. در شرح احوالش نوشته اند كه آن بزرگوار، روی به ولایت دماوند نهاد، چون بدانجا رسید، قاسم هالی و سهراب هالی و فرزندان و برادرانشان خبر یافتند و راه برایشان گرفتند وشهید كردند.(10)
مؤلف كتاب منتقلة الطالبیین به مهاجرت شمار دیگری از سادات اشاره می نماید كه با توجه به سلسله انساب آنها، از مهاجران عصر رضوی محسوب می شوند.
هجرت اصحاب امام كاظم علیه السلام
علاوه بر سادات موسوی، حسینی و حسنی، بعضی از اصحاب امام كاظم علیه السلام كه از اصحاب امام رضاعلیه السلام نیز هستند به ایران مهاجرت نموده اند و به طور غالب در قم سكونت نموده اند و یا نخست در شهر دیگری چون اهواز سكونت نموده و سپس به قم منتقل شده اند. اصحاب امام كاظم علیه السلام كه هجرت اختیار نموده اند، به قرار زیر است:
- ابراهیم بن محمد اشعری
- ابراهیم بن هاشم
- ابوحریر قمی (زكریای ادریس)
- احمد بن اسحاق بن عبدالله اشعری، ابوعلی قمی
- حسین بن سعید اهوازی
- حسین بن مالك قمی
- ریان بن شبیب
- ریان بن صلت
- زكریا بن آدم
- سعد بن سعد اشعری قمی
- سهل بن یسع
- عبدالعزیز بن مهتدی
- عبدالله بن صلت
- علی بن ریان بن صلت
- محمد بن حسن اشعری
- محمد بن سهل قمی
- محمد بن علی بن عیسی اشعری قمی
- مرزبان بن عمران بن عبدالله بن سعد اشعری
البته ممكن است برخی از این اصحاب در طی مسافرتهای عدیده ای كه به حجاز و عراق داشته اند از امام كاظم علیه السلام حدیث آموخته باشند و موطن اصلی آنها قم بوده باشد.
شخصیتهای همراه حضرت معصومه علیها السلام
به همراه كاروان حضرت فاطمه معصومه علیها السلام بیست و سه نفر علوی از خاندان موسوی شامل برادران و برادرزادگان بودند. نام برادران همراه كریمه اهل بیت به نقل مؤلف «بحر الانساب» به ترتیب زیر است:
1 - فضل
2 - علی
3 - جعفر
4 - هادی
5 - قاسم
6 - زید(11)
به حسب ظاهر، «هادی» تصحیف «هارون» باشد. چون در كتب انساب از هادی به عنوان یكی از فرزندان امام كاظم علیه السلام نام برده نشده و غیر از امام علی بن موسی الرضاعلیه السلام فرزند دیگری به نام علی نداشته است و چون زید معروف به «زید النار» در بصره قیام كرده بود و وی را نزد امام رضاعلیه السلام برده بودند، بعید به نظر می رسد كه همراه كاروان حضرت معصومه علیها السلام بوده باشد.(12) بدین ترتیب ممكن است چهار تن از افراد فوق همراه كریمه اهل بیت علیهم السلام بوده باشند:
1 - فضل
2 - جعفر
3 - هارون
4 - قاسم
1) تاريخ قم، 213.
2) همان، ص 207 - 239.
3) با توجه به سلسله انساب خاندانهاي فوق غالب آنها از نوادگان با واسطه امام كاظم عليه السلام محسوب مي شوند و احتمالاً در زمان حيات امامان پس از وي به ايران مهاجرت نموده اند.
4) دايرة المعارف تشيع، ج 2، ص 410.
5) همان، ص 443.
6) همان، ص 447.
7) برخي نسب امامزاده شهرضا را «محمدرضا بن زيد بن امام حسن مجتبي عليه السلام» نوشته اند. دايرة المعارف تشيع، ج 2، ص 448.
8) همان، ص 449.
9) همان، ص 452.
10) همان، ص 453، الارشاد، ج 2، ص 236؛ عمدة الطالب، ص 198؛ كنزالانساب، ص 71.
11) بحرالانساب، رياض الانساب و مجمع العقاب، ج 2، ص 160.
12) رجوع كنيد به: مسند الامام الرضاعليه السلام، ج 1، ص 230؛ كتاب الامامة، حديث 413 و 414.